گروه نرم افزاری آسمان

.جستاری درباره اخلاق پزشکی از منظر اسلام‌




اشاره

حجت الاسلام دکتر حمید فغفور مغربی «1»

چکیده‌

کار و حرفه نه تنها بیش‌ترین وقت هر انسان شاغل را به خود اختصاص می‌دهد بلکه کار و حرفه عامل اساسی در تأمین نیازهای روانی، اقتصادی و اجتماعی انسان است. ارتباط تنگاتنگ صاحبان حرفه و تخصص با مردم در تعاملات اجتماعی بیانگر نیاز جامعه بشری به شناسایی و ترسیم شاخص‌ها و کنترل و نظارت رفتارهای شغلی است. در عالم هیچ موجودی بدون مسئولیت و وظیفه و بیکار دیده نمی‌شود، از اتم تا کهکشان همه موجودات مسئولیت خاصی دارند، انسان نیز علاوه بر ایمان نیاز به عمل
______________________________
(1). عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
ص: 49
صالح دارد، شغل در اسلام عبادت محسوب می‌شود، راحتی، تنبلی، تفریح زیاد و سستی نشانه ضعف شخصیت انسان است. انسان در عرصه حرفه و شغل با چه مبانی می‌خواهد به فعالیت بپردازد و بایدها و نبایدهای حرفه‌ای را تعیین و کنترل نماید، پیش‌فرض‌های زیر در دنیای امروز نمودهای عینی یافته است.
قوانین بشری، قوانین علمی، قوانین فطری و انسانی، ارزش‌ها و اعتقادات و قوانین دینی به‌طور نسبی در مبانی فوق موفقیت‌هایی داشته‌اند ولی تنها گزینه جامع که مباحث نظری و تجربی تاریخی پشتوانه آن است، همان معیارهای دینی است که در زندگی پیامبر اسلام تبلور یافته است. مفهوم اخلاق حرفه‌ای اصول و قواعد حاکم بر رفتار شغلی و حرفه‌ای و معیارهای ارزشی که بر محیط حرفه‌ها حاکم است، می‌باشد. یکی از مهم‌ترین عواملی که اخلاق حرفه‌ای را ضروری کرده است توسعه اقتصادی و جامعه ماشینی است که انسان را به ماشین تبدیل کرده و ارزشهای انسانی، اخلاق و عواطف او را به خطر انداخته و نوعی از خودبیگانگی و دوگانگی شخصیتی ایجاد نموده است. در نوشتار زیر به برخی از این اصول از آموزه‌های اسلام سخن به میان آمده است.

واژگان کلیدی: اخلاق حرفه‌ای- اصول- تعالیم اسلام- حرفه‌

مقدمه‌

کار و حرفه نه تنها بیش‌ترین وقت هر انسان شاغل را به خود اختصاص می‌دهد، بلکه عامل اساسی در تأمین نیازهای روانی، اقتصادی و اجتماعی
ص: 50
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌1 99
انسان است. نیاز به کسب موفقیت، نیاز به تأیید و پذیرش دیگران، نیاز به ایجاد روابط شخصی و اجتماعی، نیاز به داشتن پایگاه اجتماعی، نیاز به مفید بودن و خدمت کردن به دیگران، احساس ارزشمندی و مسئولیت‌پذیری و مهم‌تر از همه کسب هویت و شخصیت، همه به کار و حرفه بستگی دارد. کار باعث تفکر و تعقل منطقی به دور از خیال‌پردازی می‌گردد، موجب دوری از گناه و موجب شادابی و نشاط واقعی می‌شود، اما بیکاری موجب کسالت و فساد می‌شود. اتکا کردن به خود و پرهیز از زندگی طفیلی، نه تنها پایه‌های هویت و استقلال را می‌سازد، بلکه احساس کرامت و بزرگواری به انسان می‌دهد.
کار، فعالیتی آگاهانه است که دارای ابعاد روانی، فکری یا جسمی برای رسیدن به اهدافی عقلانی است. عواملی که باعث رضایت شغلی می‌شوند علاوه بر کسب درآمد، امنیت و ثبات شغلی و امکان پیشرفت و ترقی و مهم‌تر از همه روابط انسانی حاکم بر محیط است.
انتخاب شغل به‌منزله انتخاب نوعی شیوه زندگی و نقش اجتماعی هر انسان است. استقلال اقتصادی ناشی از شغل و کار واقعی، احساس بزرگواری را در انسان پدید می‌آورد. تکوین هویت اجتماعی و ملی و مهم- تر از آن، احساس شخصیت اجتماعی و ملی جامعه به کار مفید و عاقلانه بستگی دارد.
ارتباط تنگاتنگ صاحبان حرفه و تخصص، به‌ویژه پزشکان با مردم در تعاملات اجتماعی، بیانگر نیاز جامعه بشری به شناسایی و ترسیم شاخص‌ها و کنترل و نظارت رفتارهای شغلی است. اخلاق با نگرش مدرنیسم(modernism) که بر مبنای عقل و علم است، نمی‌تواند چالش
ص: 51
رابطه متخصصان به‌ویژه پزشکان را با جامعه حل کند. به همین دلیل، بحران معنویت و اخلاق، اصلی‌ترین بحران مدرنیسم است. عامل اصلی چنین بحرانی آن است که اخلاق از سرچشمه وحیانی خود بریده شده و از همین رو در دوران پست مدرنیسم(post modernism) انسان به دنبال تعبیر عرفانی و معنوی از جایگاه و روابط خود با مبدا آفرینش است و اسلام، پاسخ واقع‌بینانه‌ای به این نیاز است. بحران امروز جهان، بحران معنویت، و بحران مشروعیت اهداف است. اگر عقلانیت در ابعاد گوناگون اداره جامعه نقش مثبت دارد، ولی در اخلاق، معنویتی بی‌روح است و به همین دلیل، انسان دوران پست مدرنیسم به دنبال معنویتی با روح است و آن، اخلاق براساس خدامحوری و آموزه‌های وحیانی است.

اهمیت و جایگاه حرفه و کار

در عالم هیچ موجودی بدون مسئولیت و وظیفه و بیکار دیده نمی‌شود. از اتم تا کهکشان، همه موجودات مسئولیت خاصی دارند. انسان نیز علاوه بر ایمان، نیاز به عمل صالح دارد. شغل در اسلام، عبادت محسوب می‌شود.
راحتی، تنبلی، تفریح زیاد و سستی، نشانه ضعف شخصیت انسان است.
باید کار کرد و به کار کردن بالید تا شرافتمندانه زندگی کرد. در روایت آمده است: «ملعون من القی کلّه علی النّاس» «1»: هرکس بیکار باشد و خرج خود را بر دوش مردم بیندازد مورد لعنت است. پیامبر (ص) مسلمانان را به کار تشویق می‌کردند و می‌فرمودند: خدا کارگر امین را دوست دارد. کارگر به مفهوم عام خود، به هرکسی گفته می‌شود که مسئولیتی را نسبت به دیگران
______________________________
(1). اصول کافی، ج 4، ص 12.
ص: 52
پذیرفته است. مهندس، دکتر، معلم، و ... همه به نوعی کارگر محسوب می‌شوند. پیامبر (ص) فرمودند: عبادت هفتاد جزء دارد که بهترین آن، کسب حلال است. نیز فرمودند: کسی که در کار دنیایش کسل و بی‌حال باشد، در امور آخرتش کسل‌تر است: «من کان فی امر دنیاه کسلا فهو فی امر آخرته اکسل» «1». از دیدگاه اسلام، کار کردن بخشی از برنامه‌های زندگی انسان مؤمن است. در کلامی از امام علی (ع) آمده است: «للمؤمن ثلاث ساعات، ساعه یناجی فیها ربه و ساعه یرم معاشه و ساعه یخلی بین نفسه و بین لذتها فیما یحلّ و یجمل» «2»: زندگی مؤمن سه بخش است، بخشی که در آن با پروردگارش مناجات می‌کند، بخشی که معاش خود را در آن اصلاح می‌کند و بخشی که در حلال و خوبیها آزاد گذارد.
جمعی از اصحاب برای عبادت و نماز بیش‌تر، دست از کار کشیدند و عبادت می‌کردند. پیامبر آن‌ها را احضار کرده، فرمودند: هرکس کار نکند، دعایش هم مستجاب نمی‌شود «3». در روایت دیگری از امام صادق (ع) آمده است که از حال یکی از یارانشان پرسیدند، گفته شد او در خانه عبادت می‌کند. امام (ع) پرسید مخارجش چگونه تأمین می‌شود، گفتند: دیگران بر عهده گرفته‌اند. امام (ع) فرمود به خدا سوگند عبادت کسی که هزینه او را تأمین می‌کند از عبادت او بزرگ‌تر است «4».
نیز در روایت آمده است: «ان اللّه عزّ و جل یبغض العبد النوام الفارغ» «5»: خداوند بنده بیکار پرخواب را دشمن دارد. نیز آمده است: «الکادّ علی عیاله کالمجاهد فی سبیل اللّه» «6»:
______________________________
(1). کافی، ج 5، ص 85.
(2). نهج البلاغه، حکمت 309.
(3). کافی، ج 5، ص 77.
(4). همان‌جا.
(5). وسائل الشیعه، ج 12، ص 37.
(6). همان، ص 43.
ص: 53
کسی که برای تأمین زندگی خانواده‌اش زحمت می‌کشد مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند. در روایت معتبر دیگری آمده است: امام باقر (ع) در مزرعه مشغول کار بودند و عرق از تمام بدن ایشان می‌ریخت. فردی به ایشان گفت مگر دیگران نیستند تا کار کنند. امام (ع) فرمود: بیش از من کسی با دست خود به کار می‌پرداخت که از من و پدرم بهتر بود، پرسید چه کسی؟ امام پاسخ داد پیامبر خدا (ص)، علی (ع) و پدران من همه با دست خود کار می‌کردند و این خصلت همه پیامبران و جانشینان آن‌ها و صالحین است» «1». در سخنی از امام علی (ع) آمده است: خداوند انسانی را که دارای حرفه‌ای است و امین است دوست دارد «2».
در انتخاب شغل، علاوه بر شناخت استعدادها و توانمندی‌های، یکی از ملاک‌ها علاقه انسان است و به همین دلیل، کار را باید با علاقه‌مندی و صمیمیت و خالصانه انجام دهد تا نه تنها فاعل، احساس لذت کند و احساس آرامش روحی داشته باشد، بلکه باعث رشد و شکوفایی استعدادهای درون او شود. ملاک دیگر، نیاز جامعه و مفید بودن برای مردم است. دیگر اینکه در کار نوعی تولید و خلاقیت وجود داشته باشد خواه صنعتی و علمی، و خواه تولید فکری، فرهنگی، هنری یا هر زمینه دیگر. کارهای صرفا تقلیدی، انگیزش‌های درونی را به‌وجود نمی‌آورد و رشد فردی و اجتماعی را تسریع نمی‌کند.
هدف از اشتغال، تنها کسب درآمد نیست، بلکه خدمت به انسان‌ها با حفظ جهت تقرب الهی است.
______________________________
(1). الحیاه، محمد رضا حکیمی، ج 5، ص 37.
(2). تحف العقول، ص 11.
ص: 54

مبانی احساس مسئولیت نسبت به حرفه و شغل‌

احساس مسئولیت و تعهد در اخلاق حرفه‌ای، مؤثرترین موتور حرکت انسان است و بی‌توجهی به آن، به بحران شخصیتی فرد در حرفه خود بدل می‌شود.
این احساس شگفت و ارزشمند، باعث به‌کارگیری بهترین شیوه‌ها و ارائه بهترین عملکردها در عرصه حرفه‌ای می‌شود.
این احساس، نه تنها در زمینه فرهنگی و اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مؤثر است، بلکه شکوفاکننده ذوق و استعداد انسانی است.
انسان در عرصه حرفه و شغل با چه انگیزه‌ای می‌خواهد به فعالیت بپردازد و بایدها و نبایدهای حرفه‌ای را تعیین و کنترل کند؟ پیش‌فرض‌های زیر در اخلاق پزشکی در دنیای امروز، نمود عینی یافته است:
1. قوانین بشری: از رایج‌ترین شیوه‌های امروز است که اندیشمندان با عقل و علم بشر در مجامع و محافل داخلی و بین المللی، قوانینی را به تصویب می‌رسانند و حتی اهرم‌های نظارتی را مشخص می‌کنند، ولی قدرت و قدرت‌ها می‌توانند از آن سوء استفاده کنند و یا آن‌ها را پایمال کنند.
2. قوانین علمی: بدیهیات و امور قطعی علمی به عنوان یک واقعیت مورد قبول همگان است؛ اما به‌هرحال هیچ‌کدام الزام اخلاقی در به کارگیری و اجرا نخواهد داشت.
3. قوانین فطری و انسانی: انسان به‌طور فطری به جنبه‌های انسانی و اخلاقی تمایل دارد و انگیزه‌های خیرخواهی اجتماعی در همگان دیده
ص: 55
می‌شود؛ ولی آن‌هایی که به مرزهای انسانیت دست یافته‌اند از عهده آن برمی‌آیند که از آن به وجدان انسانی هم می‌توان تعبیر کرد.
4. ارزش‌ها و اعتقادات و قوانین دینی: دین، مهم‌ترین پشتوانه اجرای قوانین خود و هر نوع قانون دیگر است. به‌ویژه دینی که شناخت صحیح از انسان و جهان و روابط آن‌ها را تبیین کند.
در این مورد، نگرش عرفانی دین نقش مهم‌تری دارد؛ به‌ویژه در اسلام که انسان و جهان تجلی عظمت خداوند هستند، و هر موجود تصویری از وجود حق مطلق است و انسان و جهان تسبیح‌گوی اویند «1». برطبق آموزه- های وحیانی، ذره‌ذره عالم در لحظه‌لحظه، هستی خویش را هرگز مستقل از ارتباط با حقیقت هستی نمی‌فهمند.
به همین دلیل، نگرش اسلام به اخلاق حرفه‌ای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا اولا براساس اعتقادات یک مسلمان، کانون‌های نظارتی به کارهای او توجه دارند که مهم‌ترین آن‌ها نظارت خداوند، پیامبران و اولیا و فرشتگان است که این امر، موجب افزایش احساس مسئولیت می‌شود. ثانیا وجدان آگاه و بیدار یک مسلمان نیز نقش مهمی دارد. ثالثا به دلیل جایگاه والای انسان و رابطه او با نظام آفرینش نه تنها احساس مسئولیت تقویت می‌شود، بلکه نگرشی عمیق به دست می‌دهد که در کیفیت عمل مؤثر است.

ضرورت اخلاق حرفه‌ای‌

یکی از مهم‌ترین عواملی که اخلاق حرفه‌ای را ضروری کرده و یکی از عمده‌ترین شاخه‌های اخلاق قرار داده موضوع توسعه و به‌ویژه توسعه
______________________________
(1). «وَ إِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ»، قرآن مجید، اسراء، 44.
ص: 56
اقتصادی است. پیشرفت تکنولوژی و جامعه ماشینی، انسان را به ماشین تبدیل کرده و ارزش‌های انسانی، اخلاقی و عاطفی او را به خطر انداخته و نوعی از خودبیگانگی و دوگانگی شخصیتی ایجاد کرده است. نگاه ابزاری به حرفه نیز عامل دوگانگی شخصیت انسان است. هر شغل، شرایط اجتماعی، فرهنگی و حتی فیزیکی خاص دارد که شخصیت انسان با آن منطبق است.
اخلاق حرفه‌ای عبارت است از اصول و قواعد حاکم بر رفتار شغلی و حرفه‌ای و معیارهای ارزشی است که بر محیط حرفه‌ها حکومت دارد و به دنبال ایجاد پلی بین متخصص با جامعه است، زیرا یک متخصص، وقتی از محیط علمی- آموزشی به یک واحد پزشکی، صنعتی و کاری قدم می‌گذارد وارد یک بستر عمومی می‌شود که جایگاه تعاملات اجتماعی انسان‌ها است؛ محیطی که در جای‌جای آن ردپای احساسات و عواطف انسانی مشاهده می‌شود. بنابراین، علاوه بر تخصص خود نیاز به اخلاق خاص در ارتباط انسانی با دیگران دارد. به عبارت دیگر، تنظیم بهترین روابط بین انسان‌ها در حوزه روابط صنفی از این طریق انجام می‌پذیرد.
انفجار اطلاعات، موجب تحولات عظیم اجتماعی در زمینه افکار، احساسات، انتظارات، اهداف، و آرمان‌ها گردیده است. دوران اطاعت محض مراجعان و مشتریان از صاحبان مشاغل و حتی جوانان از مربیان خود، همچون پدر و مادر، معلمان و مسئولان سپری شده است و جای خود را به مشاوره و مشارکت داده است. نه فقط جوانان، بلکه مردم به همه چیز، نگرش انتقادی پیدا کرده‌اند و می‌خواهند در فرایند همه امور، آگاهانه انتخاب کنند و نظر بدهند.
ص: 57
رعایت حقوق اجتماعی و مدنی انسان‌ها و رجحان نظر صاحبان کار و مراجعان جای خود را به مطلق‌نگری و مصلحت‌اندیشی در کارها داده است. باید با شیوه خردورزانه در یک تعامل اجتماعی و حل مشکلات اقدام کرد اعتماد مراجعین را به‌دست آورد. موفقیت از آن کسانی است که انسان را از منظر کرامت و فراتر از یک موجود صرفا جاندار و مشتری کار نگاه می‌کنند. حفظ حرمت شخصیت انسان به عنوان انگیزه اصلی در تعاملات اجتماعی مطرح است.
نگرش انسان‌دوستانه باید در رفتارهای اجتماعی نمایان باشد تا اعتماد عمومی را فراهم آورد. به راستی یک متخصص و صاحب شغل با چه پشتوانه و امکاناتی می‌خواهد در این عرصه به چالش بپردازد و در تثبیت جایگاه و موقعیت خود در جامعه بکوشد. در این مقوله، تکیه بر فضایل اخلاقی مستحکم‌ترین سازه‌هایی است که تأثیر بسزایی بر رفتار اخلاقی انسان می‌گذارند و به‌خاطر تأثیر انکارناپذیرش در گستره برخوردهای اجتماعی، اولویت نخست را دارد.

اصول اخلاق حرفه‌ای در پزشکی‌

اشاره

جاودانگی قرآن و سیره معصومان اقتضا می‌نماید که بشر قادر به کشف و اصول و قواعدی از آن‌ها است که به زمان و مکان محدود نمی‌شود و آن اصول قابلیت انطباق با شرایط گوناگون را دارد. واژه سیر یعنی حرکت، سیره یعنی نوع حرکت سیره بر وزن فعله مصدر نوعی می‌باشد. سیر یعنی رفتن ولی سیره نوع و سبک رفتار است. «1»
______________________________
(1). مطهری، سیری در سیره نبوی، ص 44
ص: 58

1. اولین ملاقات همراه با سلام و احوالپرسی محبت‌آمیز:

هر مؤسسه و هر شخصی که در محیطی به فعالیت می‌پردازد در ارتباط با مخاطبان و مشتریان خود باید توجه کند که اولین ملاقات و نحوه برخورد اثری فراموش‌نشدنی در ذهن و روحیه او برجای می‌گذارد. در بعضی موارد، مشتری دارای نوعی اضطراب نسبت به آن محیط است و رفتار مناسبی لازم است تا اعتماد جلب گردد. در آموزه‌های اسلامی، اولین رابطه باید با تواضع و همراه با سلام و احوالپرسی و پرسش از موضوع یا مشکل مخاطب باشد و همچنین اطمینان دادن به او مبنی بر اینکه اگر خواسته او در محدوده کار و وظایف متخصص یا پزشک به نحو شایسته انجام خواهد شد. شایسته نیست متخصصان به‌ویژه پزشکان به قدری به کارهای خود مشغول باشند که متوجه سلام مخاطبان خود نشوند و یا اگر آن‌ها سلام کردند با تکان دادن سر و نگاه آمرانه به آنان بنگرند.

2. گشاده‌رویی:

ارتباط بانشاط و باصفا و چهره گشاده با انسانها و ملاحظه شخصیت آنان تأثیر بسزایی دارد. چه‌بسا که انسان قادر به خدمت برای کسی نباشد، اما کم‌ترین خدمت آن است که برخورد او باعث آرامش روحی دیگران شود. پیامبر (ص) می‌فرمایند «انکم لن تسعوا الناس باموالکم فالقو هم بطلاقه الوجه و حسن البشر» «1»: همانا شما به‌وسیله اموالتان نمی‌توانید مردم را مورد لطف قرار دهید پس با چهره گشاده با آن‌ها ملاقات کنید. نیز در حدیث دیگر، پیامبر (ص) می‌فرمایند: «القی اخاک بوجه منبسط» «2»: برادر خودت را با روی گشاده ملاقات کن. در روایتی دیگر آمده: «البشر اول البر» آغاز نیکی
______________________________
(1). کافی، ج 2، ص 103.
(2). همان.
ص: 59
کردن گشاده‌رویی است، یعنی اولین خدمتی که صاحبان تخصص به مشتریان خود ارائه می‌دهند باید لبخند و تبسم صمیمانه باشد.
امام باقر (ع) می‌فرمایند: «البشر الحسن و طلاقه الوجه مکتسبه للمجته و قربه من اللّه» «1»:
خوش‌رویی و چهره‌گشاده وسیله ایجاد محبت و نزدیکی به خداوند است.
البته در احادیث، گشاده‌رویی نسبت به همه مردم توصیه شده ولی در احادیث دیگر در برابر متکبر، رفتار متکبرانه به عنوان نهی از منکر توصیه شده است: «اذا رایتهم المتکبرین فتکبروا علیهم فان ذلک لهم مذله و صغار» «2».

3. ارتباط با همکاران:

توجه به محیط کار و همکاران و برقراری روابط عاطفی و انسانی به عنوان خانه دوم و خانواده بزرگ‌تر اهمیت ویژه‌ای دارد. ارتباط با همکاران و مردم به‌ویژه اولین برخوردها با افراد مهم است. ابتدا کردن با سلام و احوالپرسی که خود سبب ایجاد محیطی گرم و صمیمی می‌شود موجب احساس آرامش و امنیت در مخاطب می‌گردد. در فرهنگ اسلامی، آغاز به سلام، هفتاد برابر بیش از پاسخ آن پاداش دارد.
پیامبر اسلام (ص) همواره در سلام کردن بر دیگران پیشی می‌گرفتند و حتی به کودکان نیز سلام می‌کردند و می‌فرمودند: پنج چیز است که تا پایان عمر ترک نخواهم کرد: یکی سلام کردن بر کودکان ... قرآن کریم در یک بیان کلی می‌فرماید: پاسخ احترام را به همان اندازه یا با کیفیت بهتر انجام دهید:
«وَ إِذا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ حَسِیباً» «3». نیز در روایات آمده است ک «من التواضع ان تسلم علی من لقیت» «4».
______________________________
(1). اصول کافی، ج 4، ص 12.
(2). جامع السعادت، ج 1، ص 363.
(3). نساء، 86.
(4). کافی، ج 2، باب التسلیم.
ص: 60

4. ارتباط با دیگران:

یکی از مهم‌ترین مهارت‌ها در هر حرفه، ارتباط با دیگران است. اکثر شکایت‌های مردم از متخصصان به مهارت علمی آن‌ها ارتباط ندارد، بلکه به نحوه برقراری ارتباط آن‌ها بستگی دارد. بررسی‌های انجام شده توسط سازمان یونسکو نشان می‌دهد هشتاد درصد مهارت‌های یک متخصص، آگاهی‌های غیر تخصصی است که به نحوی به روابط انسانی ارتباط دارد. تخصص‌های علمی و فنی نوعا انسان را به یک ماشین تبدیل می‌کند و گاه حس انسان‌دوستی را از دست می‌دهد. نیاز به آموزش‌های اخلاقی و روان‌شناختی و جامعه‌شناختی برای متخصصان و صاحبان مشاغل به‌ویژه پزشکان ضروری است.
امام علی (ع) می‌فرماید: «قلوب الرجال وحشیه و من تألفها اقبلت الیه» «1»: دل‌های مردم رمنده است هرکس با آن‌ها دوستی برقرار کند به طرف او خواهند رفت.
شناسایی عواملی که باعث رنجش و آزردگی خاطر مردم می‌شود و رفتارهایی که باعث تحریک بدگمانی می‌گردد و ... از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است. امام علی (ع) می‌فرماید: «من اسرع الناس بما یکرهون قالوا فیه ما لا یعلمون» «2» هرکس به طرف چیزی که مردم از آن بدشان می‌آید بشتابد ندانسته درباره او سخن خواهند گفت. در جای دیگر، امام علی (ع) می‌فرماید: با احسان و نیکی قلب‌ها مسخر می‌شود: «بالاحسان تملک القلوب» «3». در حدیثی امام صادق (ع) می‌فرماید: علی (ع) با اهل کتابی همسفر شد و پس از انتهای راه قدم‌هایی او را مشایعت کرد و پس از توجه کتابی او مسلمان
______________________________
(1). نهج البلاغه، کلام 47.
(2). همان، کلام 34.
(3). میزان الحکمه، ج 2، ص 444.
ص: 61
شد «1». علی بن حاتم، رئیس قبیله‌ای که هنوز اسلام نیاورده بود، خدمت پیامبر اسلام (ص) رسید. پیامبر عبای خود را زیر او انداختند که البته او احترام کرد و روی عبا ننشست، ولی همین باعث اسلام آوردن او شد.
عوامل اصلاح و ایجاد ارتباط با دیگران همیشه ساده نیست و گاه موجب ناامیدی انسان در روابط با دیگران می‌شود که باید از خدا کمک خواست.
در این مورد امام علی (ع) می‌فرماید: «من اصلح ما بینه و بین اللّه اصلح اللّه ما بینه و بین الناس» «2»: هرکس بین خود و خدایش را اصلاح کند، خداوند بین او و مردم اصلاح خواهد کرد. این حدیث نتیجه می‌دهد که صداقت و انگیزه خیر در خدمت به مردم به‌طور ناخودآگاه باعث محبوبیت می‌شود.

5. خیرخواهی:

ارتباط وسیع با مردم در حرفه‌های گوناگون شایسته است و بلکه وظیفه انسانی چنین حکم می‌کند که شخص در جهت خیرخواهی مردم تلاش کند و با مراجعان مانند فرزند خود یا برادر و خواهرش خود برخورد کند. خیرخواهی انسان را از درون‌گرایی و تکبر بازمی‌دارد و به کمال نزدیک می‌کند. در روایاتی از قول پیامبر (ص) چنین آمده است: «انسک الناس نسکا انصحهم جیبا و اسلمهم قلبا لجمیع المسلمین» «3»: عابدترین مردم کسی است که نسبت به مردم خیرخواه‌تر و نسبت به تمام مسلمانان سلیم القلب‌تر و باصفاتر باشد.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «علیکم بالنصح للّه فی خلقه فلن تلقاه بعمل افضل منه» «4»: بر تو باد به خیرخواهی مردم، برای خدا و هیچ کاری برتر از این نیست.
______________________________
(1). کافی، ج 3، ص 502.
(2). نهج البلاغه، کلام 86.
(3). کافی، ج 2، باب نصح.
(4). اصول کافی، ج 2، ص 208.
ص: 62
خیرخواهی نسبت به دوستان و همکاران از حقوق الهی محسوب می‌شود.
در این مورد در روایات آمده است: «اذا وجد احدکم لاخیه نصحا فی نفسه فلیذکره له» «1»:
هرکس برای برادرش نظر خیری به ذهنش رسید باید به او بگوید: نیز آمده است: «من راء اخاه علی امر یکرهه فلم یرده عنه و هو یقدر علیه فقد خانه» «2»: هرکس ناظر انجام عمل ناپسندی توسط برادرش باشد و در عین توانایی، اقدامی برای منع او انجام ندهد در حق او خیانت کرده است. امام حسین (ع) می‌فرماید: «فعل الخیر الی کل من طلبه منک فان کان اصلا اصبت بموضعه و ان لم یکن باهل کنت انت اهله» «3»: عمل خیر را نسبت به هر فردی انجام بده. چنانچه او نیازمند باشد عمل تو در جایگاه واقعی قرار گرفته و در غیر این صورت، تو در جایگاه شایسته خیرخواهی قرار گرفته‌ای.

6. جلب اعتماد دیگران:

نحوه رفتار باید به‌گونه‌ای باشد که مایه اعتماد مردم باشد. اعتماد، همان اطمینان قابل اتکا و دلبستگی است. اعتماد مردم به صاحبان حرفه‌ها ریشه در عملکرد آنان دارد. با حرف و سخن، اعتماد ایجاد نمی‌شود، بلکه برخورد صادقانه و همراه با آگاهی موجب اعتماد می‌شود. اگر عملکرد براساس تقوا، آگاهی، مهارت، دلسوزی و احساس مسئولیت، استمرار افزایش دانش و استفاده از آخرین دستاوردهای روز باشد، اعتماد حاصل می‌شود. تلاش صادقانه در انجام وظایف، چنین افرادی را شایسته اعتماد می‌کند.
______________________________
(1). نهج الفصاحه، ش 2454.
(2). امالی، شیخ صدوق، ص 87.
(3). تحف العقول، ص 324.
ص: 63
امام صادق (ع) می‌فرماید: «کل ذی صناعه مضطر الی ثلاث خصال یجتلب بها المکسب و هو ان یکون حاذقا بعلمه، مودیا لامانه فیه، مستمیلا لن استعمله» «1»: هر صنعتگری برای جلب مشتری به سه ویژگی نیازمند است: در کار و تخصص خود مهارت داشته باشد، ادای امانت کند و رضایت کسی را که به او مراجعه کرده به دست آورد. دو فرد یا شرکت، کاری را شروع می‌کنند؛ یکی موفق می‌شود و دیگری شکست می‌خورد. ممکن است آن کسی که شکست خورده کار خود را به شانس ارتباط دهد که بدشانس بوده ولی باید دید چه رفتارهایی داشته که موجب شکست او شده و همچنین باید علل موفقیت دیگران را بررسی کرد تا بعنوان الگو استفاده شود.

7. کسب محبوبیت:

رفتار مثبت، محبوبیت یک پزشک را در دل‌های مردم افزایش می‌دهد و رفتار نادرست، قضاوت دوگانه‌ای را ایجاد می‌کند و همین دوگانگی، شخصیت او را زیر سؤال می‌برد. به همین دلیل در فرازهایی از دعاهای امام سجاد (ع) چنین آمده است: «اللهم انی اعوذ بک ان تحسن فی مرای العیون علانیتی و تقبح بی خفیات القلوب سریرتی» «2»: خدایا به تو پناه می‌برم از این که مرا در دیده‌ها بیارایی و درون مرا در نهان دل‌ها زشت نمایی. به همین دلیل، نه تنها باید از بدی‌ها دوری کرد، بلکه باید خود را در معرض اتهام قرار نداد و در روایاتی از پیامبر (ص) چنین آمده است: «اتقوا مواضع التهم»: از جایگاه‌های اتهام پرهیز کنید، یا: «من دخل مداخل السوء اتهم»: کسی که به دروازه‌های زشتی داخل شود متهم می‌گردد. روابط با مردم باید به‌گونه‌ای باشد که اعتقادات و ارزش‌های اخلاقی محض در لایه‌های رفتاری‌اش مشاهده شود.
______________________________
(1). همان‌جا.
(2). حلیه الاولیاء، ج 3، ص 834.
ص: 64

8. احساس مسئولیت:

احساس مسئولیت و تعهد در اخلاق حرفه‌ای- بزرگ‌ترین و ارزشمندترین موتور محرک انسان است. چنین انسانی خود را در پیشگاه الهی پاسخگو می‌داند. این احساس، همان روحیه وظیفه‌شناسی است که در فرهنگ اسلامی به آن توجه داده شده که خدمات و فعالیت‌های مفید خود را با منت گذاردن تباه نکنید: «لا تبطلوا صدقاتکم بالمنّ و الاذی» «1» یا یاری ضعیف بهترین صدقه است «عونک للضعیف من افضل الصدقة» «2».

9. دوری از غرور و تکبر:

ممکن است پزشک در رفتار خود آثار خودبرتربینی مشاهده کند. باید دقت کرد اگر در گذشته به افرادی سلام و احترام می‌کرده که امروز انتظار سلام و احترام دارد و یا مردم را ناچیز و خود را مهم می‌بیند، مردم را محتاج و خود را بی‌نیاز و شایسته احترام می‌شمرد، و یا خود را به دلیل تحصیلات از مردم برتر می‌داند به‌طور قطع در مسیر انحرافی قرار گرفته است. امام صادق (ع) می‌فرماید: «تکبر آن است که دیگران را کوچک شماری و زیر بار حق نروی». تکبر، بزرگی فروختن به دیگران است که گاه ناشی از خودبزرگ‌بینی و گاه ناشی از احساس حقارت است. «ما من رجل تکبر او تجبر الا لذله یجدها عند نفسها» «3»: هیچ‌کس نیست که تکبر کند و زور گوید، مگر در اثر حقارتی است که در خود احساس می‌کند. امام سجاد (ع) می‌فرماید: «و لا تحدث لی عزا ظاهرا الا احدثت لی ذله باطنه عند نفسی بقدرها» «4»: خدایا به من بزرگی ظاهری عطا مکن، مگر آنکه به همان میزان کوچکی درون عطا فرمایی.
______________________________
(1). اصول کافی، ج 4، ص 12.
(2). کافی، ج 5، ص 85.
(3). کافی، ج 2، ص 308.
(4). صحیفه سجادیه، دعای مکارم الاخلاق.
ص: 65

10. پرهیز از حسادت:

حسد آن است که شخص، آرزوی نابودی نعمت و امتیاز از کسی کند که شایسته دارا بودن آن است، در هر شغل ممکن است عده‌ای از همکاران از انسان جلوتر قرار گیرند که نباید آن را حمل بر خوش‌شانسی آن‌ها و بر بدشانسی خود کرد و یا نسبت به آن‌ها حسادت ورزید، بلکه باید علل موفقیت آنان و علل عدم موفقیت خود را یافت. معمولا کسانی که در کار خود از روابط عمومی خوبی برخوردارند در جذب مشتری موفق‌تر هستند بیش‌تر پیشرفت می‌کنند. امروزه ارتباط به عنوان هنر هشتم مطرح شده است. در هرحال شیوه کار آن‌ها می‌تواند الگو قرار گیرد. زندگی آنگاه نشاط دارد که همه با تلاش بتوانند در میدان رقابت سالم به حیات اجتماعی خود ادامه دهند. در نهی از حسادت در روایات چنین آمده است: «قال علی علیه السّلام اسود الناس عیشا الحسود» «1»: بدترین مردم از نظر زندگی، حسود است. در روایت دیگری آمده است: «الحاسد یضره بنفسه قبل ان یضر الحسود»: حسود قبل از اینکه به دیگران ضرر بزند به خود آسیب می‌زند.
در روایات گفته شده که مؤمن غبطه می‌خورد و منافق حسد می‌ورزد.

11. امانت‌داری:

راز هرکس به‌منزله امانتی است که به دیگری سپرده می‌شود. اگر این امانت بدون اجازه در اختیار کسی یا جایی قرار گیرد، خیانت در امانت است. در روایات امانت‌داری در کنار صداقت و راستگویی آمده و دلیل آن، ارتباط بین آن دو است که راستگویی، صداقت در سخن است و امانت‌داری، صداقت در عمل، تا جایی که در آموزه‌های دینی به صراحت گفته شده ملاک دینداری نماز طولانی و روزه نیست بلکه صداقت و ادای امانت است: «لا تنظروا الی طول رکوع الرجل و سجوده فان ذلک شی‌ء اعتاده فلو ترکه استوحش
______________________________
(1). مستدرک الوسائل، ج 2، ص 327.
ص: 66
لذلک و لکن انظروا الی صدق حدیثه و اداء الامانة» «1»: به طول رکوع و سجود مردم ننگرید زیرا به آن عادت کرده‌اند و اگر ترک کنند وحشت می‌کنند؛ به صداقت و ادای امانت آن‌ها بنگرید.

12. انتقادپذیری:

هیچ‌کس نیست که در کار خود ضعف و کوتاهی نداشته باشد، روحیه انتقادپذیری، ویژگی انسان‌های وارسته است که نه تنها باعث رفع نواقص کار می‌شود، بلکه موجب اعتماد مردم نیز می‌گردد. پذیرش انتقاد از دیگران همراه با انتقاد از خود دلیل شرح صدر و قدرت تحمل است: «علی العاقل ان یحصی علی نفسه مساویها فی الدین و الرأی و الاخلاق و الادب فیجمع ذلک فی صدره او فی کتاب و یعمل فی ازالتها» «2»: بر انسان عاقل لازم است که بدی‌های خود را در دین و اندیشه و اخلاق و آداب بشمارد. پس آن‌ها را در سینه خود یا نوشته‌ای جمع کند و بکوشد تا برطرفشان کند.

13. جهاد علمی:

تلاش برای فهمیدن، بازآموزی و پژوهش مستمر و ارتباط با آخرین تحقیقات و نوآوری‌ها و ارتباط صنفی با همکاران خود در دنیای ارتباطات بسیار ضروری است. ناآگاهی در برابر خدمات و کار نه تنها موجب ضمان است، بلکه شخصیت و اعتماد به متخصص، به‌ویژه پزشکان را تضعیف می‌کند. در کنار مطالعات تخصصی باید از مطالعات مذهبی، ادبی، هنری نیز بهره‌مند شد.

14. رعایت زبان مخاطب:

بخشی از نارضایتی مشتریان از صاحبان تخصص و مشاغل، مانند پزشکان، ناشی از عدم اطلاعات و توضیحات کافی است. و آن، به دلیل به‌کارگیری واژه‌ها و اصطلاحات و سخنان کوتاه و ناقص است. باید در توضیحات از اصطلاحات علمی که مردم
______________________________
(1). کافی، ج 2، باب صدق حدیث و ادای امانت.
(2). میزان الحکمه، ج 4، ص 170.
ص: 67
نمی‌فهمند اجتناب کرد و توضیحی کافی و متناسب با درک مراجعه‌کنندگان داد. خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ» «1»: ما هیچ پیامبری را نفرستادیم، مگر به زبان قومش (یعنی زبان قابل فهم مردم). نیز در حدیثی از پیامبر (ص) آمده است: «نحن معاشر الانبیاء نکلم الناس علی قدر عقولهم»: ما گروه انبیا با مردم به اندازه عقلهاشان سخن می‌گوییم.

15. یادگیری احکام شرعی مربوط به کار:

علاوه بر عمومی بودن بعضی احکام شرعی در مشاغل گوناگون، هر حرفه احکام شرعی خاص خود را نیز دارد. امام علی (ع) بارها در بازارهای کوفه راه می‌رفت و می‌فرمود:
«ای گروه تجار، اول فقه و سپس تجارت». در جای دیگر می‌فرمایند «کسی که بدون علم تجارت کند در رباخواری بیش‌تر فرو می‌رود و کسی که احکام خرید و فروش را نمی‌داند نباید در بازار بنشیند».
رسول خدا (ص) فرمود: هرکس چهار کار را رعایت کند درآمدش پاک و حلال باشد. در وقت خرید کالا عیب‌جویی نکند، در وقت فروش تعریف از کالا نکند، عیب کالا را از مشتری نپوشاند، و در خرید و فروش قسم نخورد. «2»

16. پرداخت خمس:

پرداخت مالیات شرعی درآمدهای مازاد بر مصرف در هر حرفه از واجبات هر مسلمان است. انسانی که خمس درآمد خود را پس از مخارج سالانه نپرداخته باشد حق تصرف در اموالش را ندارد. اگر مخارج او، مصارف عمومی چون هزینه مسکن، وسیله نقلیه و هزینه‌های زندگی است خمس ندارد، اما درصورتی‌که سرمایه برای خرید امکانات و
______________________________
(1). ابراهیم، 4.
(2). کافی، ج 5، ص 853.
ص: 68
ساختمان و ... باشد خمس بدان تعلق می‌گیرد که باید به مجتهد جامع الشرایط یا نماینده او پرداخت شود. در صورت مشکل در پرداخت، امکان مصالحه با آن‌ها وجود دارد. توجه به این نکته مهم است که پرداخت حقوق الهی و نیز انفاق کردن، نه تنها باعث عقب‌ماندگی‌های مالی نمی‌شود، بلکه خداوند وعده برکت فراوان برای انجام این امور داده است.

17. مراقبت بر انجام تکالیف شرعی مانند نماز:

گاه تقارن مراجعه‌کنندگان همزمان با وقت نماز موجب غفلت از نماز می‌شود و بسیاری صاحبان مشاغل از اینکه نماز را در آخر وقت و با خستگی می‌خوانند ناراحت هستند. نماز نه تنها تشکر در برابر نعمت‌های بیکران الهی است، بلکه نیاز واقعی روحی و درونی انسان محسوب می‌شود و موجب رشد و کمال انسان می‌گردد و روحیه و نشاط را به ارمغان می‌آورد. خوب است در محیطهای کاری، محلی به اقامه نماز اختصاص یابد و سهم کوچکی از مخارج زیباسازی محل کار به آن اختصاص داده شود.

18. بصیرت:

بصیرت ثمره آگاهی علمی، مهارت علمی و درک صحیح از موارد کاربرد علم و عمل و شناخت و توجه به روحیات و روابط انسانی با دیگران است.

19. احترام به دیگران:

یک متخصص، مانند پزشک، باید احترام همه مردم، به‌ویژه همکاران دیگر را مراعات کند و هرگز از آنان جز به نیکویی و احترام یاد نکند. او نباید در برابر دیگران با همکار متخصص خود در زمینه‌های تخصصی جروبحث کند و اگر ایرادی هم دارد دوستانه با خود او در میان بگذارد. باید پیش‌کسوتان آن علم و نیز استادان خود را احترام کند و با مراجعه‌کنندگانش به احترام برخورد کند.
ص: 69
رسول خدا (ص) فرمود: کسی که ثروتمندان را برای ثروتشان گرامی بدارد و فقیران را به دلیل فقرشان کوچک شمارد مورد لعنت و دوری از رحمت خدا است «1». کسی که مسلمان فقیری را کوچک شمارد همانا حق خدا را کوچک شمرده و به‌خصوص اگر به‌گونه‌ای باشد که عدم احترام یا بی‌احترامی- او موجب آزار و اذیت شود از دیدگاه امام علی (ع) گویا ده بار خانه خدا را ویران کرده و هزار ملک مقرب الهی را کشته است «2».

20. مشاوره:

در دنیای امروز که انفجار اطلاعات باعث تحولات بسیار در زندگی اجتماعی بشر شده، دوران اطاعت محض سپری گردیده و جای خود را به مشاوره و مشارکت در امور داده است. مردم به همه چیز نگرش انتقادی پیدا کرده‌اند و می‌خواهند نسبت به کاری که یک متخصص برای‌شان انجام می‌دهد آگاهی یابند و با توجه به گرایش‌ها و علایق و افکار خود اظهارنظر کنند. باید به اظهارنظر مردم با دیده ارزش و احترام نگریست. یکی از رموز موفقیت صاحبان تخصص‌های مختلف توجه به نظرهای مراجعه‌کنندگان است. روایات فراوانی در این باب آمده است، از جمله: «لا مظاهرة کالمشاورة» «3»: هیچ پشتیبانی چون مشورت نیست. استفاده از دانش و تجارب دیگران نیز در روایات توصیه شده است؛ زیرا راهگشای مشکلات است. همچنین ارجاع افراد به همکارانی که تخصص خاص یا بالاتری دارند شایسته و نیکو شمرده شده است.
توصیه به مشورت در اسلام و بلکه فرمان الهی به پیامبر (ص) که در کارها با مردم مشورت کند برای رشد مردم مفیدتر است. اگرچه گاه مشورت با
______________________________
(1). ارشاد القلوب، ج 1، ص 194.
(2). همان.
(3). نهج البلاغه، حکمت 304.
ص: 70
مردم آسیب‌هایی دارد، ولی در درازمدت، عامل رشد جامعه است. به‌طور کلی، بها دادن به انسان‌ها و جامعه‌نگر بودن متخصصان در تصمیم‌گیری و ارشاد مشاورانه مخاطبان تأثیرگذار است. در هرحال ارشاد و مشورت اصلاحی لازم است ولی انتخاب با خود انسان‌ها است. امام علی (ع) می‌فرماید: «من کمال السعادة السعی فی اصلاح الجمهور» «1»: از بالاترین سعادت‌ها تلاش برای اصلاح مردم است.

21. ارشاد مراجعان:

سیر تحولات اجتماعی معاصر و استقرار نهادهای مدنی باعث شده تا افکار عمومی به استقلال و آزادی هرچه بیش‌تر انسان- ها بیندیشد و این موضوع به تمام شئون زندگی اجتماعی مردم گسترش یافته است. به همین دلیل، هر روزه شاهد اهمیت یافتن مردم‌سالاری به جای نخبه‌سالاری و حاکم‌سالاری در عرصه سیاسی هستیم.، مردم نیز به دلیل افزایش اطلاعات و آگاهی‌های‌شان همچون گذشته تبعیت محض نمی‌کنند- و مشارکت در تصمیم برای انجام کار را حق خود می‌دانند. در گذشته، متخصصان به‌ویژه در زمینه‌های تخصصی مهم از جایگاه خاصی در اجتماع برخوردار بودند، مردم برای آن‌ها اعتماد زیاد و احترام فوق العاده قائل می‌شدند؛ ولی در شرایط فعلی، با توسعه مردم‌سالاری و عدم گرایش اجتماعی به فردگرایی در این رابطه تحولاتی به‌وجود آمده و موقعیت متخصصان در جامعه کاهش یافته و جایگاه یکسانی با دیگر مردم یافته‌اند.
اصرار بر نوع کار خاص و تحمیل نظر خود، و لو کارشناسانه و با انگیزه انسانی و تمایلات انسان‌دوستانه، عمل پسندیده‌ای نیست. اگر چنین بود پیامبر (ص) و امامان (ع) در سیره خود در هدایت‌های روحی و معنوی به
______________________________
(1). غرر الحکم، واژه جمهور.
ص: 71
نوعی تحمیل متوسل می‌شدند. قرآن خطاب به پیامبر (ص) می‌فرماید:
«لست علیهم بمصیطر».

22. رعایت کیفیت کار:

توجه به کیفیت کار، نه تنها یک دستور اخلاقی است، بلکه در بعضی موارد که موجب آسیب زدن شود ضمان‌آور است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «در پی کسب سرعت انجام کار نباشید بلکه به دنبال کیفیت خوب آن باشید، زیرا مردم از میزان تولید نمی‌پرسند، بلکه از کیفیت ساخت آن سؤال می‌کنند» «1».

23. بیان ویژگی کالا و خدمات:

بیان ویژگی‌های کالا بخصوص عیب آن لازم است و سکوتی که موجب فریب دادن مشتری باشد حرام است.
شخصی از امام صادق (ع) پرسید من کلاه درست می‌کنم و در آن از پنبه کهنه استفاده می‌کنم، اما در هنگام فروش در این‌باره چیزی نمی‌گویم.
امام (ع) فرمود: من دوست دارم که برای مشتری، جنس آن را بیان کنی «2».
در جای دیگر امام صادق (ع) فرمود: «فریب دادن کسی که به انسان اعتماد می‌کند حرام است» «3». نیز رسول خدا (ص) فرمود: «هرکس در خرید و فروش اموری را رعایت کند درآمدش حلال است ... عیب جنس را از مشتری نپوشاند» «4».

24. مدارا کردن:

رفق یا مدارا، حسن خلق توأم با صمیمیت و دلسوزی و مهربانی است. عاطفه فراوان نشانه شخصیت و کمال انسان است و یکی از عوامل موفقیت در روابط اجتماعی محسوب می‌شود. در روایت آمده است:
______________________________
(1). شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید ج 20، ص 367.
(2). تهذیب، ج 6، ص 376.
(3). کافی، ج 5، ص 160.
(4). همان، ص 153.
ص: 72
«من شرفت نفسه کثرت عواطفه». نیز آمده: «علیک بالبشاشة فانها حبالة الموده»: بر تو باد گشاده‌رویی که آن کمند دوستی است. همچنین: «علیک بحسن الخلق فانه یکسبک المجته» «1»: بر تو باد خوشخوئی، زیرا برای تو دوستی می‌آورد.

25. بردباری:

به‌طور کلی، وارد شدن در هر میدان کاری و شغلی، به‌ویژه پزشکی، موجب مواجهه با روحیات و خرده فرهنگ‌های مختلف در روابط انسان‌ها است. برای یک متخصص، چاره‌ای نیست که روحیات گوناگون را تحمل کند که نشانه بزرگواری و عامل موفقیت او است. گاهی کسانی از کالا و یا خدماتی شکایت می‌کنند و حتی ممکن است اهانت کنند. برخورد توأم با بردباری بهترین راهکار است. امام علی (ع) می‌فرماید: «لا عزّ کالحلم» «2»:
هیچ عزتی مانند بردباری نیست. نیز می‌فرماید: «من حلم لم یفرط فی امره و عاش فی الناس حمیدا» «3»: کسی که بردباری کند در کارش زیاده‌روی نمی‌کند و در میان مردم زندگی پسندیده‌ای دارد. نیز در جای دیگر می‌فرماید: «اول عوض الحلیم من حلمه عن الناس انصاره علی الجاهل» «4»: اولین بهره انسان بردبار از بردباریش آن است که در درگیری بین او و نادان، مردم از او حمایت می‌کنند.

26. فرق نگذاشتن در انجام کار بین فقیر و غنی:

آنچه باید مورد توجه متخصصان، به‌ویژه پزشکان، باشد توجه به جنبه‌های گوناگون روحی و عاطفی مراجعان است. برخورداری گروهی از منزلت اجتماعی بالا و تمکن مالی بیش‌تر نباید موجب کم‌توجهی به محرومان و نادیده گرفتن عواطف انسانی آنان باشد. در انجام خدمات و کار باید رفتار یگانه‌ای با همه داشت.
______________________________
(1). تحف العقول، ص 77.
(2). نهج البلاغه، حکمت 111.
(3). همان، حکمت 31.
(4). همان، حکمت 206.
ص: 73
تواضع در برابر ثروتمندان به امید بهره‌وری بیش‌تر از امکانات مادی آن‌ها از بین برنده ایمان است. پیامبر (ص) فرمودند: «من تواضع لغنی طلبا لما عنده ذهب ثلثا دینه» «1»: کسی که ثروتمندی را به‌خاطر بهره‌مندی بیش‌تر از مالش احترام کند دوسوم دینش را از بین برده است. نیز امام صادق (ع) می‌فرماید: «درصورتی‌که سلام کردن به مسلمان فقیری به غیر از سلام کردن به غنی باشد خدا را روز قیامت در حالی ملاقات می‌کند که بر او خشمگین است»:
«من لقی فقیرا مسلما فسلّم علیه خلاف سلامه علی الغنی لقی اللّه عز و جل یوم القیامه و هو غضبان» «2».
رعایت عدالت در ابعاد گوناگون، نه تنها نشانه شخصیت والای فرد است، بلکه موجب اعتماد دیگران به انسان می‌شود. در رعایت نوبت، در برخورد با فقیر و غنی نباید تفاوتی قائل شد. درصورتی‌که شخص بخواهد به کسی نوبت زودتر بدهد باید خارج از ساعات رسمی برای او کار کند. تا موجب سوء تفاهم دیگران نشود.
خیلی مواقع توضیحات در مورد کار درآمد مالی ندارد، ولی به لحاظ انسانی و اخلاقی لازم است تا اگر کسی سؤالی کرد پاسخ کافی داده شود و با حقارت با او برخورد نشود. در این مورد، در حدیثی از پیامبر (ص) چنین آمده است: «من استذل مؤمنا او حقره لفقره و قله ذات یده شهره اللّه یوم القیامه ثم یفضحه» «3»:
کسی که مؤمنی را خوار کند یا به‌خاطر فقر و تنگدستی‌اش او را تحقیر کند خداوند او را روز قیامت به اهل محشر می‌شناساند و رسوایش می‌سازد. البته توجه ویژه به کسانی که منشأ خدمات مؤثر اجتماعی هستند، نظیر عالمان، دانشمندان، معلمان و ... کاری پسندیده است.
______________________________
(1). وسائل، ج 8.
(2). همان.
(3). عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 32.
ص: 74

27. محکم‌کاری:

انجام درست کارها، به‌ویژه برطبق قراردادهای مکتوب و شفاهی، اولین وظیفه اخلاقی است. قرآن به «اوفوا بالعقود» که وفای به پیمان‌ها است امر کرده است.
پیامبر اکرم (ص) پس از تشیع جنازه سعد بن معاذ، آن صحابی جلیل القدر، با دقت قبر او را ساختند. چون اصحاب، دقت پیامبر (ص) برای‌شان سؤال بود، پیامبر (ص) فرمودند: «ان اللّه یحب اذا عمل احدکم عملا فلیتقنه»: خداوند دوست دارد وقتی یکی از شما کاری انجام می‌دهد آن را محکم انجام دهد.
سستی و اهمال‌کاری، خسارت‌های فراوان نیروی انسانی و غیر انسانی را به همراه دارد. از آغاز بهتر است انسان خود را موظف به انجام کار با کیفیت کند.

28. فعالیت تعاونی و دسته‌جمعی «1»:

بسیاری کارها در شرایط کنونی بدون روابط جمعی و تمرکز سرمایه‌های فکری، معنوی و مالی امکان‌پذیر نیست.
مؤسسات بزرگ به دلیل ارتباط نیروها موجب سازندگی و موج‌آفرینی و تأثیرگذاری می‌شوند. قرآن نیز فرموده: که «وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی (مائده، 2).
اصول کار جمعی به شرح زیر است:
یک) وحدت هدف و روش: هدف باید دقیقا تعیین شود و همه اعضا آن را پذیرفته باشند و در روش‌ها اکثریت باید آن را قبول کرده باشند.
دو) شناختن حد خود و دیگران: در یک کار جمعی، وقتی سخن از تقسیم مسئولیت‌ها پیش می‌آید هرکس باید توان خود و دیگران را درست بشناسد و مسئولیت به فرد شایسته واگذار گردد. در حدیث آمده است:
______________________________
(1). ر. ک: شناخت اسلام، آیت اللّه دکتر بهشتی و دیگران.
ص: 75
«خدا رحمت کند کسی را که قدر و موقعیت خود را بشناسد و از حد خود پا فراتر ننهد».
سه) انتقادپذیری: وجود انتقاد سالم و انتقادپذیری به سلامت کار جمعی کمک می‌کند. نقد، آن است که جنبه‌های مثبت و منفی کار ارزشیابی و علل و عوامل آن شناخته شود و افراد مسئولیت کارهای خود را بپذیرند.
چهار) پرهیز از تک‌روی و خودرأیی: تک‌روی و خودرأیی معمولا ناشی از خودخواهی و خود را دیدن است. این کار نه تنها برای خود شخص مضر است، بلکه برای کار جمعی یک آفت مهم محسوب می‌شود. در یک کار جمعی، همه حق سخن گفتن و اظهارنظر دارند و باید برأی رای دیگران احترام قائل باشند.
پنج) احترام به‌نظر اکثریت: در چارچوب تعیین اهداف، اگر رأی‌گیری شد رأی اکثریت باید پذیرفته شود و حتی کسانی که در اقلیت هستند صمیمانه همکاری کنند. یکی از ویژگی‌های مؤمنان، روحیه شورایی و احترام به نظر اکثریت است.

29. پرهیز از کم‌فروشی و کم‌کاری:

کم‌فروشی و کامکاری در هر حرفه، به‌ویژه پزشکی، معنادار است. علاوه بر کم‌فروشی در کالا، کم‌فروشی در هر کار به شدت مورد نهی الهی قرار گرفته است. عدم رعایت ساعت کار مؤسسات، دیرتر رفتن و زودتر آمدن، در حین ساعات کار به امور شخصی و مانند آن مشغول شدن، از ارائه درست کار خودداری ورزیدن، سستی و کوتاهی در انجام کار، عدم پاسخ‌گویی به مراجعان، کم‌کاری و بسیاری موارد دیگر از نمونه‌های کم‌فروشی است. قرآن می‌فرماید: «وَیْلٌ
ص: 76
لِلْمُطَفِّفِینَ ...» «1»: وای بر کم‌فروشان که چون از مردم پیمانه ستانند تمام ستانند و چون برای آن‌ها پیمانه کنند، به ایشان کم دهند. از امام راحل (ره) نقل است که فردی از یکی از کشورهای اروپایی سؤال کرد آیا می‌تواند به گونه‌ای از تلفن آن کشور استفاده کند که مخارجی برای او نداشته باشد.
امام (ره) در پاسخ فرمودند: رعایت مقررات و قوانین کشوری که در آن زندگی می‌کنید لازم است.

30. پرهیز از فریب دادن:

توسعه‌نیافتگی فرهنگ مشاغل همواره باعث بروز مشکلات متعدد است. به‌طور قطع، هدف‌های مادی یکی از عوامل مؤثر در انگیزه افراد برای ورود به مشاغل و حرفه‌ها است. امکان دارد کسانی که برای رونق بخشیدن به حرفه خود شایستگی لازم را ندارند و در مواجهه با رقبای خود ناتوان از رعایت قواعد رقابت سالمند، خود را ناچار از دست زدن به روش‌های غیر اصولی و غیر اخلاقی بیابند که بدون شک مردابی برای شخصیت معنوی آن‌ها خواهد بود. عدم وجود اشتغال و وجود بیکاری برای متخصصان که تازه از مراکز علمی و آموزشی فارغ التحصیل می‌شوند و لزوم هزینه‌های سرمایه‌گذاری و کمبود کار در مؤسسات اقتصادی و توقعات مردم از متخصصان و عدم همخوانی درآمدهای مشاغل و هزینه‌های زندگی می‌تواند زمینه توجیه فریب مشتریان باشد و کاهش کیفیت کار را در بر داشته باشد. شیوه‌های فریب به شرح زیر است که بیش‌تر در مورد دندانپزشکان و شغل‌های پیرامون پزشکان می‌باشد.
______________________________
(1). مطففین، 3- 1.
ص: 77
یک) گاه به‌صورت بزرگ‌نمایی مبالغه‌آمیز کالا و ارائه خدماتی که انجام می‌دهد بیان می‌شود.
دو) گاه ممکن است در مواد اولیه کالا نوعی فریب صورت گیرد.
سه) گاه تولید و خدمات به شکل ناقص و ناتمام انجام می‌شود، به‌طوری که ظاهر آن درست است. امکان دارد این‌طور عذر آورده شود که تولیدات و خدمات ارزان، یعنی با کیفیت ناقص. و این طرز تفکر با اصول اولیه و وجدان انسانی و اخلاق حرفه‌ای ناسازگار است.
چهار) استفاده از شیوه‌های تبلیغی نادرست در تخفیف کالا و خدمات مورد نظر مشتریان یکی دیگر از راه‌های فریب است. البته تبلیغ برای اطلاع رسانی، گامی درست و حقی مسلّم است؛ ولی تبلیغ ارزانی با کیفیت ناقص برای انگیزه‌های انتفاعی، در واقع منحرف ساختن افکار عمومی است و دور از شأن و وجدان صاحبان مشاغل و متخصصان است.
پنج) عدم اطلاع‌رسانی کافی در مورد کیفیت و کمیّت کالا و خدمات خود نوعی فریب دادن در کار است.
شش) عدم رعایت اصول علمی و کاربردی در تهیه کالا و ارائه خدمات نیز نوعی دیگر از فریب است؛ بخصوص اگر آسیب‌هایی را هم به همراه داشته باشد که در این شرایط بد شکل قبل باشد.
هفت) سوء استفاده از معرفی دیگران و اعتمادی که دیگران به صاحبان مشاغل کرده‌اند درصورتی‌که در جهت منافع بیش‌تر مادی باشد خود فریب است.
هشت) سرخوردگی از خرید کالا و خدمات که در مراجعه قبلی به دیگری پیش آمده نباید زمینه سوءاستفاده صاحب کالا و خدمات فعلی را کند.
ص: 78
نه) گاه سکوت در چگونگی کالا و خدمات نیز ممکن است فریب محسوب شود.

31. ضامن بودن:

از نظر اسلام، هر انسان به‌ویژه متخصص از جمله پزشک در برابر خدا و مردم مسئول و ضامن است. دلیل آن، احترامی است که انسانها در پیشگاه الهی دارند. بخصوص آبرو، مال، ناموس، فرزند و از همه مهم‌تر جان و جسم انسان‌ها به‌ویژه مسلمانان محترم است و حتی مسلمان مرده نیز دارای احترامند. تجاوز سهوی یا عمدی، عقوبت اخروی و جریمه دنیوی دارد که کم‌ترین آن، جبران خسارت است. در هرحال، اگر قرارداد خاصی در انجام کاری تعهد گردیده، رعایت آن الزامی است و عدم رعایت آن به هر دلیل، موجب ضمان خواهد بود. البته در موارد خاص، اگر واقعا بی‌احتیاطی نکرده و مهارت لازم را داشته، ولی خسارت وارد شده، ضامن نخواهد بود. کارهایی که موجب ضمان است عبارتند از:
یک) قصور، و آنجایی است که کوتاهی عمدی نباشد و در مورد صاحب مشاغل، جایی است که تخصص خود را به‌خوبی یاد نگرفته و گمان می‌کرده با گرفتن مدرک و مجوز کار، مسئولیتی را قبول کرده، ولی خسارت وارد شده و در انجام عمل کوتاهی نکرده و بی‌احتیاطی هم نداشته است، ولی ضامن است، اگرچه تقصیر نداشته است ولی قصور داشته است.
دو) تقصیر، و آن در جایی است که کاری را می‌دانسته و عمدا کوتاهی کرده است. مثلا می‌دانسته از نظر علمی توان این کار را ندارد، ولی آن را انجام داده و سپس زیان وارد شده است و یا از نظر عملی کوتاهی کرده و باعث تلف شدن یا آسیب زدن شده است. گاه شخص از نظر علمی توان کار
ص: 79
را داشته، ولی اصول و ضوابط تخصص خود را رعایت نکرده است که ضامن است.
سه) نظارت بر کار و تأیید و گواهی کار. درصورتی‌که شخص کاری را نظارت کرده تا آن را تایید کند و یا گواهی صادر کند و یا امضا کند چون به عنوان شاهد مطلع و معتبر به او رجوع شده باید امانت را رعایت کند و کوتاهی در آن موجب ضمان است.
چهار) سوء استفاده از تخصص. استفاده از دانش و تخصص در موارد حرام به هر نحو که موجب از بین رفتن امکاناتی شود ضمان‌آور است.

32. رعایت عفت و پاکدامنی:

شغل‌های گوناگون ایجاب می‌کنند که متخصصان به‌ویژه پزشکان به منزل افراد وارد شوند. در این حال، او باید نسبت به اهل خانه به دیده احترام و عفت نگاه کند و هرگز در دل خود وسوسه راه ندهد. باید با پاک چشمی، نه تنها به فکر ارتباط نامشروع نباشد، بلکه حتی از ارتباط مشروع خارج از محدوده شغلی خود نیز پرهیز کند و اگر کار از جمله خدمات عمومی و در رابطه با مردم است باید حتما ازدواج کند. به‌طور کلی در عرصه ارتباطات و تعامل با انسان‌ها، رعایت حریم خصوصی و حفظ حرمت و قداست با احکامی ویژه در شرع مقدس پیوند خورده است. به‌ویژه در مورد رابطه مردان و زنان نوعی حریم وجود دارد و اسلام به دلیل نقش عفت در حفظ کرامت انسان‌ها و صیانت از نهاد خانواده و نیز سلامت اجتماع، دیدگاه ویژه‌ای را بیان کرده است.
همه عالمان دینی، لمس و نگاه به بدن نامحرم را حرام می‌دانند متخصصان و صاحبان مشاغل نباید از صمیمیت و ارادتی که مشتریان به‌ویژه زنان به
ص: 80
آنان پیدا کرده‌اند سوءاستفاده کنند، حتی اگر پیشنهاد از سوی آن‌ها مطرح شود.
دامنه اصول اخلاق شغلی و حرفه‌ای به‌ویژه پزشکان فراتر از مواردی است که در بالا به آن‌ها اشاره شد و خود موضوع یک تحقیق جامع و مستقل است.

نتیجه‌گیری‌

رسالت قرآن و پیام‌آور آن، سعادت بشریت است که در پرتو اخلاق و معنویت امکان‌پذیر است. مهمترین آموزه‌های قرآن و سنت در مورد اصول، قواعد و روش‌های اخلاقی می‌باشد، به‌ویژه در شرایطی که اخلاق بر مبنای قراردادهای اجتماعی و قوانین علمی و عقلی با بن‌بست مواجهه شده و نتوانسته است خلأ اخلاقی و روانی را پر نماید و انسان معاصر با بحران اخلاق و معنویت روبه‌رو شده است و همچنین وجدان بشری مبنای کافی در اخلاق نیست، نیاز جدی به آموزه‌هایی وحیانی می‌باشد. قرآن و آموزه‌های معصومان (ع) تنها راهکار واقع‌بینانه است تا شاخص‌ها و معیارهای اخلاق حرفه‌ای را ترسیم نماید و با توجه به محدودیت مقاله به برخی از اصول اخلاق حرفه‌ای پزشکی پرداخته‌ایم که رویکرد اصلی آن به آموزه‌های اسلام یعنی قرآن و سنت است.
و السّلام علیکم و رحمه اللّه
ص: 81

منابع‌

قرآن،
نهج الفصاحه، ترجمه ابو القاسم پایدار
نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام
ابن ابی الحدید، محمد بن حسین، شرح نهج البلاغه، دار احیاء الکتب العربیه، 1967 م.
حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، ترجمه محمد باقر کمره‌ای، تهران، 1380، انتشارات کتابچی.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، تهران، 1362، کتابفروشی اسلامیه.
حکیمی، محمد رضا و برادران، الحیاه، تهران، 1360، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
سیره نبوی، تهران، دفتر برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش، 1367.
کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ترجمه مصطفوی، تهران، کتابفروشی اسلامی، 1362 ش.
محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، 1363، دفتر تبلیغات اسلامی.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.
مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، تهران، انتشارات صدرا، 1369.
نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا
ص: 82